Sultanova Munisa Samat qizi Toshkent Davlat Iqtisodiyot universiteti huzuridagi “O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ITM tayanch doktoranti
Kornell universiteti, INSEAD biznes maktabi va Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (BIMT) dunyodagi mamlakatlarni innovatsion rivojlanish darajasi bo‘yicha baholash va taqqoslash uchun Global innovatsion indeksni ishlab chiqdilar. Global innovatsion indeks (GII) 2023 noaniqlik bilan tavsiflangan hozirgi iqtisodiy vaziyat fonida innovatsiyalarning global tendensiyalarini tahlil qiladi. So‘nggi nashr yetilgan tadqiqotda (Global innovatsion indeks 2023) mutaxassislar 132 mamlakatni 80 xil parametr asosida baholadilar – intellektual mulk huquqlari va mobil ilovalar uchun arizalar sonidan boshlab ta’limga sarflangan xarajatlar miqdori va ilmiy-texnik nashrlar soniga qadar.
Birinchi o‘rinni Shveysariya egalladi, u bir necha yillardan beri ushbu indeksning yetakchisi bo‘lib kelmoqda va innovatsion hissalar va natijalar bo‘yicha yeng yaxshi 25 talikka kiradi. Ushbu reytingda Shveysariyaning yeng past ko‘rsatkichlari 5-7 o‘rin mintaqasida qayd yetilgan. Ikkinchi o‘rinda Shvetsiya, undan keyin AKSH, Buyuk Britaniya va Singapur. Yeng innovatsion 10 mamlakat qatoriga Gollandiya, Koreya, Germaniya, Finlyandiya va Daniya ham kiradi.
2023 yilgi indeksda O‘zbekiston reytingda ko‘rsatilgan barcha mamlakatlar ichida 82-o‘rinni egalladi.
Jadvalda O‘zbekistonning so‘nggi to‘rt yildagi reytinglari ko‘rsatilgan. Ma’lumotlarning mavjudligi va GII modelidagi o‘zgarishlar GII reytinglarini yillar bo‘yicha taqqoslashga ta’sir qiladi. O‘zbekistonning GII 2023 reytingidagi statistik ishonch oralig‘i 78 va 84 o‘rinlar orasida.
1-jadval
Jahon innovatsion indeksi bo‘yicha O‘zbekiston reytingi 2020-2023.
| GII dagi o’rni | Innovatsion badallar | Innovatsion natijalar | |
| 2020 yil | 93-chi | 81-chi o’rin | 118-chi o’rin |
| 2021yil | 86-chi | 75-chi | 100-chi |
| 2022yil | 82-chi | 68-chi | 91-chi |
| 2023yil | 82-chi | 72-chi | 88-chi |
Manba: Global Innovation Index / The Global Innovation Index.// https://www.globalinnovationindex.org/ https://www.globalinnovationindex.org/gii-2020-2023-report
2023-yilda O‘zbekiston innovatsion badallar reytingida 72-o‘rinni egalladi, bu 2022-yil yakuniga nisbatan 4 pog‘onaga past. Shu bilan birga, O‘zbekistonning innovatsion natijalar sohasidagi mavqeyi o‘tgan yilga nisbatan 3 ballga oshdi.
O‘z navbatida, O‘zbekiston «institutlar» (55-o‘rin), «bozorni rivojlantirish» (69-o‘rin) va «infratuzilma» (73-o‘rin) bo‘yicha yuqori o‘rinlarni egallab kelmoqda. «Ijodiy mahsulotlar» (93-o‘rin), «inson kapitali va tadqiqot» (89-o‘rin) va «biznesni rivojlantirish», «bilim va texnologik natijalar» (78-o‘rin) kabi ko‘rsatkichlar bo‘yicha O‘zbekiston reytingning pastki qismida.
O‘zbekistonning asosiy innovatsion kuchli tomonlari yalpi kapitalning shakllanishi, Yaimning % (6-o‘rin), mehnat unumdorligining o‘sishi, % (6-o‘rin) va fan va texnika bo‘yicha bitiruvchilar soni, % (12-o‘rin).
Bugungi kunda O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi yirik ilmiy markaz bo‘lib, rivojlangan ilmiy bazaga va keng ilmiy tarixga ega bo‘lib, dunyoda tan olingan. Biroq, O‘zbekistonda ham, umuman Markaziy Osiyoda ham innovatsion rivojlanish sur’ati maqsadga muvofiq emas. Agar YUNESKO statistika instituti ma’lumotlariga ko‘ra, 2015 yilda dunyoda tadqiqot va ishlanmalar uchun ajratilgan mablag‘lar YAIMning o‘rtacha 1,7% ni tashkil etgan bo‘lsa, Markaziy Osiyo uchun bu ko‘rsatkich 0,2% ni tashkil etdi.
Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra,O‘zbekiston va Qozog‘istonda ilmiy – tadqiqot ishlari xarajatlari taxminan bir xil darajada-YAIMning 0,5% atrofida, bu juda past. Taqqoslash uchun, Misr taxminan 0,7%, Braziliya va Rossiya Federatsiyasi – mos ravishda 1,3% va 1,1%, AKSH va Germaniya – 2,7 va 2,9%, Shvetsiya va Yaponiya-YAIMning taxminan 3,2% sarflaydi. Yetakchi Janubiy Koreya, bu yerda Ar-Ge xarajatlari mamlakat YAIMning 4,2 foizini tashkil qiladi, bu Samsung, LG, K Holdings, Hyundai va boshqalar kabi jahon darajasidagi korporatsiyalar mavjudligi bilan tasdiqlanadi.
Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari (ITTKI) xarajatlari yuqori bo‘lgan mamlakatlarda ITTKI investitsiyalarining aksariyati xususiy sektor tomonidan amalga oshiriladi. Yaponiyada investitsiyalarning deyarli 80% xususiy sektorga to‘g‘ri keladi. Xitoy va Janubiy Koreyada xususiy sektor barcha investitsiyalarning to‘rtdan uch qismidan ko‘prog‘ini ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflaydi. O‘zbekistonda, aksincha, Davlat umumiy ITTKI xarajatlarining 60% dan ortig‘ini moliyalashtiradi. Bu O‘zbekistonda xususiy sektor hali bu yo‘nalishda harakat qilish uchun yetarli rag‘batga ega emasligidan va innovatsion yechimlarni mustaqil ishlab chiqish uchun yetarli imkoniyatlarga ega emasligidan dalolat beradi.
YUNESKO statistika instituti (YUSI) 162 mamlakat va hududlar uchun tadqiqot va ishlanmalar (ITTKI) uchun foydalaniladigan inson va moliyaviy resurslar to‘g‘risidagi yangilangan ma’lumotlarni e’lon qildi. Ushbu hujjat YUNESKO statistika instituti (YUSI) tomonidan o‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot statistikasini o‘rganish natijalarini, shuningdek institut hamkorlaridan, xususan iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT), Yevropa Ittifoqi statistika idorasi (Eurostat) va Ibero-Amerika ilmiy va texnologik ko‘rsatkichlar tarmog‘i olingan yangi statistikani o‘z ichiga oladi.
Dunyoning 162 mamlakati orasida ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar uchun foydalaniladigan inson va moliyaviy resurslar reytingida O‘zbekistonning ko‘rsatkichi 1 million aholiga 476,2 kishini tashkil etadi. Bu tadqiqotchilarning kam sonini ko‘rsatadi- 0,04%.
IHTT mamlakat reytingida O‘zbekiston 2019 yilda mamlakat kredit xavfi darajasini tasniflashda o‘z o‘rnini yaxshiladi. IHTTma’lumotlariga ko‘ra, tasnifning yangi versiyasida O‘zbekiston 6-guruhdan 5-guruhga o‘tdi. IHTT maxsus qo‘mitasi dunyoning 200 dan ortiq mamlakatlarini toifalarga ajratadi. Oyecdga a’zo mamlakatlarning eksport va kredit agentliklarini o‘z ichiga olgan qo‘mita yiliga bir martda 1-guruhdan (mamlakatning eng yuqori xavf darajasi) 7-guruhga (mamlakatning eng past xavf darajasi) tasniflaydi, ularning miqdori va sifatini chuqur tahlil qiladi. MDH davlatlari ichida Rossiya 4-guruhda, Ozarbayjon va Qozog‘iston 5-guruhda, boshqa mamlakatlarning aksariyati mos ravishda 6 va 7-guruhlarda.
Xususan, O‘zbekiston bilan birga Braziliya, Turkiya, Serbiya va Vetnam kabi rivojlanayotgan mamlakatlar 5-guruhga kiradi.
2023-yilda O‘zbekiston Jahon bankining har ikki yilda nashr etiladigan logistika ko‘rsatkichlari indeksi (LKI) nashrida 99-o‘rindan 88-o‘ringa ko‘tarildi. LSI (samarali logistika indeksi) ning asosiy mezonlari bojxona, infratuzilma, xalqaro transport, logistika va kuzatuv.
2-rasm. Logistika Samaradorligi Indeksi
Bilimlar iqtisodiyoti indeksi bilimga asoslangan iqtisodiyotning rivojlanish darajasini tavsiflovchi murakkab ko‘rsatkichdir. Indeks davlatlar tomonidan o‘z siyosatidagi muammoli masalalarni tahlil qilish va mamlakatning bilimga asoslangan rivojlanish modeliga o‘tishga tayyorligini o‘lchash uchun ishlatilishi kerak deb taxmin qilinadi. Indeksni hisoblash Jahon banki tomonidan taklif qilingan “Bilimlarni baholash metodologiya”sida (The Knowledge Assessment Methodology — KAM) asoslanadi, u to‘rtta asosiy guruhga birlashtirilgan 109 ta tarkibiy va sifat ko‘rsatkichlari to‘plamini o‘z ichiga oladi: Iqtisodiy va institutsional rejim indeksi, Ta’lim indeksi, Innovatsion indeks va Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari indeksi. Ko‘rsatkichlarning har bir guruhi uchun mamlakatlar ballarda baholanadi – 1 dan 10 gacha. Hisob qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakat ushbu mezon uchun shunchalik yuqori baholanadi. Hisoblashda umumiy iqtisodiy va ijtimoiy ko‘rsatkichlar, shu jumladan yalpi ichki mahsulotning (YAIM) yillik o‘sish ko‘rsatkichlari va mamlakatning inson taraqqiyoti indeksi (inson taraqqiyoti indeksi) qiymatlari hisobga olinadi.
O‘zbekiston 3.18 va 3.88 qiymatlari bilan dunyoning 146 mamlakatidan 105-o‘rinni egallab, Hindiston, Indoneziya, Pokiston va Tojikiston kabi davlatlardan oldinda.
3-rasm. Bilimlar iqtisodiyoti indeksi
Ilmiy-tadqiqot faoliyati darajasimamlakatning ilmiy-texnikaviy rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi va “Science Citation Index” tizimiga kiritilgan ilmiy-tadqiqot jurnallari va nashrlarda chop etilgan ilmiy maqolalarning umumiy soni sifatida hisoblanadi. Dunyo mamlakatlari ilmiy-tadqiqot faolligi ko‘rsatkichi har yili AQSH Milliy fan fondining «Fan va muhandislik ko‘rsatkichlari» nomli maxsus hisobotida e’lon qilinadi. 2018-yilda O‘zbekiston dunyoning 195 davlati orasida 99-o‘rinni egalladi
4-rasm. Tadqiqot faoliyati darajasi bo‘yicha jahon
mamlakatlari reytingi
Innovatsion rivojlanishning yana bir ko‘rsatkichi inson taraqqiyoti indeksi. “Human Development Index” – Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyot dasturi (BMTTD) tomonidan tuzilgan va Birlashgan Millatlar tashkilotining (BMT) inson taraqqiyoti bo‘yicha maxsus hisobotlarining bir qismi sifatida foydalaniladigan dunyo mamlakatlari va mintaqalarida inson rivojlanishini tavsiflovchi qo‘shma ko‘rsatkich.
5-rasm. Inson Taraqqiyoti Indeksi
Jahon ta’lim indeksi Birlashgan Millatlar tashkiloti taraqqiyot dasturining (BMTTD) birlashgan ko‘rsatkichi bo‘lib, kattalar savodxonligi indeksi va ta’lim olayotgan talabalarning umumiy ulushi indeksi sifatida hisoblanadi. Indeks mamlakat aholisining erishilgan ta’lim darajasi bo‘yicha yutuqlarini ikkita asosiy ko‘rsatkich bo‘yicha o‘lchaydi: Kattalar savodxonligi indeksi (vaznning 2/3 qismi) va boshlang‘ich, o‘rta va oliy ma’lumot oladigan talabalarning umumiy ulushi indeksi (vaznning 1/3 qismi).
Ta’lim darajasining ushbu ikki o‘lchovi 0 (minimal) dan 1 (maksimal) gacha bo‘lgan raqamli qiymatlar sifatida standartlashtirilgan yakuniy indeksda umumlashtiriladi. Rivojlangan mamlakatlarda minimal ball 0,8 ball bo‘lishi kerakligi odatda qabul qilinadi, garchi ularning ko‘pchiligi 0,9 yoki undan yuqori ballga ega. Jadvalda 2 ta ko‘rsatkich ko‘rsatilgan: ta’limning kutilayotgan davomiyligi (yillarda) va ta’limning o‘rtacha davomiyligi (yillarda). 2022 yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston 189 mamlakatdan 80-o‘rinni egalladi. Ta’lim darajasi bo‘yicha mamlakatlar reytingida 0,718 ko‘rsatkich bilan Xitoy, Turkiya, Ozarbayjon, Braziliya, Hindiston, Malayziya, Qatar, Tojikiston va boshqa mamlakatlardan oldinda.
6-rasm. Ta’lim Darajasi Indeksi (2022)
Ta’limga davlat xarajatlari darajasi – nisbiy qiymat bo‘lib, u kalendar yili davomida ta’limga davlat va xususiy xarajatlarning umumiy miqdori, shu jumladan barcha darajadagi davlat byudjetlari, xususiy mablag‘lar, tashqi qarzlar, xalqaro agentliklarning grantlari va xayriyalari va nodavlat tashkilotlari. Ta’lim xarajatlari darajasi yalpi ichki mahsulotda (YAIM) foiz sifatida ifodalanadi. Ko‘rsatkich milliy statistika va xalqaro tashkilotlar ma’lumotlari asosida hisoblanadi. Axborot manbai har yili (odatda iyul oyida) yangilanib turuvchi Jahon bankining Jahon taraqqiyoti ko‘rsatkichlari ma’lumotlar bazasida aks etiladi, xamda YUNESKO Statistika instituti tomonidan xalqaro miqyosda to‘plangan ta’limga milliy xarajatlar ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. 2020-yilgi reytingda O‘zbekiston 183 davlat orasida 18-o‘rinni egalladi. Ta’limga sarflangan mablag‘lar darajasi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 20,5 foizini tashkil qiladi.
Global innovatsiyalar indeksi 81 ko‘rsatkichdan iborat bo‘lib, turli iqtisodiy rivojlanish darajasidagi mamlakatlarning innovatsion rivojlanishini tavsiflaydi. Ushbu indeks ikki guruhning o‘rtacha ko‘rsatkichlari asosida hisoblanadi. Birinchi guruhga innovatsiyalarni amalga oshirish uchun mavjud resurslar va shart-sharoitlar (Innovation Input) – institutlar, inson kapitali va ilmiy tadqiqotlar, infratuzilma, ichki bozor va biznesni rivojlantirish darajasi kiradi. Ikkinchi guruhga innovatsiyalarni amalga oshirish jarayonida erishilgan amaliy natijalar (Innovation Output) – texnologiya va bilimlar iqtisodiyotini rivojlantirish, shuningdek, ijodiy faoliyat natijalari kiradi.
Ilm-fanga sarflangan xarajatlarning YAIMdan foydalanishdagi ulushi bilan o‘lchanadigan ilmiy-tadqiqot ishlarining intensivligi bo‘yicha O‘zbekiston nafaqat iqtisodiy rivojlangan, balki dunyoning ayrim rivojlanayotgan davlatlaridan ham orqada qolmoqda. Respublikada ilmiy-texnikaviy ishlarga sarflangan xarajatlar ulushi so‘nggi yillarda yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha 0,2 foizini tashkil yetdi. Shu bilan birga, 1999 yildan 2022-yilgacha ilmiy-texnikaviy ishlarning umumiy qiymati bir yarim baravardan ko‘proqqa qisqarib, 0,21 foizni tashkil etdi.
Respublikada innovatsion rivojlanishni jadallashtirish, iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga innovatsiyalar va texnologiyalarni keng joriy yetish, inson kapitali, ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish maqsadida 2022-2026-yillarda O‘zbekiston Respublikasining Innovatsion rivojlanish strategiyasi qabul qilindi. Mamlakatimiz 2026 yilga borib Global Innovation Index reytingi bo‘yicha dunyoning 56 yetakchi davlati qatoriga kirishi asosiy maqsaddir.
Adabiyotlar:
Balashova S.A. (2013) Global indekslar innovatsion salohiyatni har tomonlama baholash vositasi sifatida // JURNALI Milliy manfaatlar: ustuvorliklar va xavfsizlik.
Jdanova O.A. (2011) Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsiyalarning roli [Matn] // Iqtisodiyot, menejment, moliya: Xalqaro materiallar. ilmiy konf. (Perm, 2011-yil iyun). – Perm: Merkuriy, – 38-40-betlar. — URL https://moluch.ru/conf/yecon/archive/10/783/.
Qodirov A.A. (2008) O‘zbekiston milliy innovatsion tizimini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari//Strategik innovatsiyalar va axborotlashtirish markazi//02.05.2008.
Qodirov A.M. Globallashuv sharoitida fan-texnika taraqqiyotining jahon tendensiyalari va milliy innovatsion tizimlarning shakllanishi. // Bozor, pul va kredit. – T., 2012. 43-51-betlar.
