Berdaliyeva Muxabbatxon Zayniddin qizi
TDIU huzuridagi “Oʻzbekiston iqtisodiyotini
Rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari”
ITM doktoranti
Birlashgan Millatlar Tashkilotining hisob-kitoblariga koʻra, 2030 yilga kelib dunyo aholisi 8,5 milliardga yetadi, aholining deyarli 60 foizi shahar markazlarida yashaydi. Taxminan 3 milliard odam 2030 yilga kelib yangi uy-joy va asosiy shahar infratuzilmasiga muhtoj boʻladi. Uy-joy yetkazib berish tizimlariga bosim oʻtkazayotgan tez urbanizatsiya fonida, koʻplab shaharlarning past daromadli aholisi uy-joy moliyalashtirishning tegishli yechimlarisiz rasmiy uy-joy sotib olishga qodir boʻlmaydi. Bu uy-joy qurilishini moliyalashtirish masalasini global rivojlanishning kun tartibida birinchi oʻringa qoʻyadi.
Jahon banki mamlakatlarga past va norasmiy daromadli hamda oʻrta daromadli uy xoʻjaliklari uchun qulay boʻlgan barqaror va arzon uy-joy moliyalashtirish bozorlarini rivojlantirish va chuqurlashtirishda yordam beradi. Bu esa risklarni boshqarish va kreditlash sohasini tartibga solish, shuningdek, maqsadli va fiskal siyosatni amalga oshirishni talab qiladi.
Uy-joy moliyasi, shuningdek, murakkab kapital bozorlari mahsulotlari va mahalliy va global institutsional investorlar bazasi hamda ular bilan bevosita bogʻliq boʻlgan moliyaviy bozorlarni takomillashtirish jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Jahon banki mamlakatlarga uy-joy moliyalashtirish bozorlarini tashkil qilish va kengaytirish vositalarini taqdim etish, uy-joy fondini moliyalashtirish (iloji boʻlsa, koʻpincha uzoq muddatli ipoteka qimmatli qogʻozlarini safarbar qilish orqali), barqaror va arzon uy-joyni moliyalashtirishni rivojlantirish orqali uy-joy moliyasini rivojlantirishning turli muammolari va uy-joy moliyalashtirish inqirozlarining oldini olish ustida ishlamoqda.
Uy-joyni moliyalashtirish jarayonida turli daromad darajalarida uy xoʻjaliklarining ehtiyojlarini qondiradigan tizimlarni yaratish, barqaror va xususiy sektorga yoʻnaltirilgan yechimlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Jahon banki tomonidan uy-joyni moliyalashtirish jarayonini takomillashtirish quyidagi yoʻnalishlardan iborat:
Barqaror uy-joyni moliyalashtirish bozorlarini rivojlantirish: Diagnostik tahlil oʻtkazish, huquqiy va meʼyoriy asoslar va siyosiy islohotlar ishlab chiqish, barqaror va samarali uy-joy moliyalashtirish tizimini yaratish uchun institutsional tizim va uy-joy moliya bozorlarini rivojlantirish kerak. Uy-joyni moliyalashtirish mahsulotlarini ishlab chiqish, yetkazib berish, qonunchilik va meʼyoriy-huquqiy bazalarni yaratishda moliyaviy texnologik innovatsiyalarni joriy etish zarur.
Uzoq muddatli moliyalashtirish yechimlarini ishlab chiqish va amalga oshirish: Kapital bozorlari moliyaviy vositalari, masalan, likvidlik imkoniyatlari va qoplangan ipoteka obligatsiyalari, shuningdek, uzoq muddatli jamgʻarmalarni ragʻbatlantirish muhim ahamiyatga ega.
Kam daromadli va norasmiy ishchilar qatlamini qoʻllab-quvvatlash. Kredit bozorlari, uy-joy mikromoliyalash, ijaraga beriladigan uy-joy, turar joy lizingi, shartnomaviy jamgʻarmalar, samarali maqsadli subsidiyalar va kafolat sxemalari orqali aholining kam daromadli va norasmiy ishchi qatlamlarini bozorga kirish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Arzon uy-joy bozoridagi muammolarni hal qilish. Talabga taʼsir etuvchi moliyalashtirish masalalaridan tashqari, uy-joyning optimal narxi uy-joy tannarxi va uning taklifi bilan bevosita bogʻliqdir. Uy-joy taklifini qoʻllab-quvvatlashda mulk huquqi, yerdan foydalanish, infrastruktura masalalari, qurilishni moliyalashtirish va uy-joy siyosatini takomillashtirish zarur. Arzonroq texnologiyalarni joriy etish va energiya tejaydigan binolarni ommalashtirish orqali rasmiy uy-joy xarajatlarini — moliyaviy va ekologik xarajatlarni kamaytirish uchun innovatsion takliflar ishlab chiqish kerak.
Uy-joylarni moliyalashtirishda iqlim oʻzgarishini hisobga olish. Uy-joy sektorining global issiqxona gazlari emissiyasiga qoʻshayotgan katta hissasini hisobga olgan holda, baʼzi mamlakatlarda arzon va samarali “yashil” uy-joylarni taʼmirlash va qurish uchun moliyaviy mablagʻlar ajratilmoqda.
Uy-joyni moliyalashtirish masalasi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega soha boʻlib, ushbu sohaning samarali yoʻlga qoʻyilishi mamlakatda aholining shaxsiy-uy joyga egalik hamda turmush farovonligi darajasining yuqori koʻrsatkichlariga erishishida yordam beradi. Uy-joyni moliyalashtirish turli moliyaviy instrumentlar asosida amalga oshiriladi. Shuningdek, uy-joyni moliyalashtirish jarayonini 2 xil yoʻnalishda koʻrib chiqish mumkin.
1. Fuqarolar tomonidan mavjud uy-joylarni sotib olish va ularga boʻlgan egalikni shakllantirish jarayonida foydalanish mumkin boʻlgan moliyaviy vosita va usullar.
2. Koʻchmas mulk bozorida taklifni shakllantirish maqsadida qurilish kompaniyalari tomonidan yangidan qurilayotgan uy-joylarni moliyalashtirish usullari va manbalari.
Koʻchmas mulk va uy-joyni moliyalashtirish jarayoni ikki yoʻnalishi: talabni moliyalashtirish va taklifni moliyalashtirish jarayonlarining har ikkisi arzon uy-joy talabini samarali qondirishda juda muhimdir. Oʻz oʻrnida talabni moliyalashtirish deganda bevosita koʻchmas mulk va uy-joyga egalikni qoʻlga kiritish istagida boʻlgan jismoniy va yuridik shaxslarga moliyaviy resurs manbalarini yetkazib berish, taklifni moliyalashtirishda esa yangi uy-joyni yetkazib beruvchi qurilish firmalarini moliyalashtirish jarayoni tushuniladi.Har ikki yoʻnalishni oʻrganish aholini uy-joy bilan taʼminlash jarayonida arzon va sifatli uy-joy taklifini qoʻllab-quvvatlash, daromadi turlicha boʻlgan aholi qatlamlari uchun koʻchmas mulkni moliyalashtirishning keng assortimentdagi manbalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Uy-joyni moliyalashtirishning mazmun mohiyati yuqoridagi 2 xil rakursdan koʻrib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.
Hozirda koʻchmas mulk bozoridagi talabning keskin oshib ketishi bir qator ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan bogʻliq. Bunda aholi daromadlarining ortishi hamda uy-joyni moliyalashtirish jarayonlarining nisbatan diversifikatsiyalanganligi hamda koʻplab davlat subsidiya dasturlarining yoʻlga qoʻyilganligi eng asosiy omillardan biridir (1-rasm).
1-rasm. Uy-joyga boʻlgan talab omillari
Manba: muallif ishlanmasi (“Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti” oʻtkazgan tahlil natijalari asosida).
Hozirga kunda uy-joyga boʻlgan talabning oshishi nafaqat turar-joyga ega boʻlish ehtiyoji, balki yuqori daromad manbai boʻlgan investitsiyaga kapital qoʻyish istagi bilan ham bogʻliq.
Uy-joy qurilishini moliyalashtirishni amalga oshirishning koʻplab variantlari mavjud. Oʻz-oʻzini moliyalashtirishga qoʻshimcha ravishda, yangi uy-joy quruvchilar uzoq muddatli bank krediti yoki aksiyadorlik mablagʻlari, shuningdek, SPV-lardan foydalangan holda murakkab loyihalarni moliyalashtirishlari mumkin.
Investitsion loyiha uchun tegishli moliyalashtirish modelini tanlash uning muvaffaqiyati uchun juda muhim, shuning uchun homiylar uchun risklarni toʻgʻri taqsimlash maqsadga muvofiqdir.
Turli mamlakatlarda uy-joy qurilishini moliyalashtirish davlat va mahalliy byudjetlar tomonidan qaytarilmaydigan moliyalashtirish mablagʻlaridan tortib, erkin bozor mexanizmlarigacha boʻlgan turlicha moliyalashtirish vositalari qoʻllanib kelinmoqda.
2-rasm. Koʻchmas mulk va uy-joyni moliyalashtirish tizimi subyektlari
Davlat siyosati, ijtimoiy zarurat va moliyaviy resurslar uchun raqobat kvartiralarga boʻlgan talabning jadal oʻzgarishiga sabab boʻlmoqda. Shu sababli ham har bir mintaqa uchun oʻziga xos boʻlgan zamonaviy uy-joy qurilishini moliyalashtiruvchi murakkab va turli-tuman kapital bozorlar ham rivojlanib bormoqda.
Koʻchmas mulk investitsiyalarining oʻziga xosligi va kapitalni ishonchli himoya qilish vositasi hisoblanganligi sababli, koʻchmas mulk investitsiyalarini moliyalashtirish uchun koʻplab moliyaviy modellar ishlab chiqilgan.
Koʻchmas mulk investitsiyalarini moliyalashtirish tizimi yangi uy-joy quruvchilar va boshqa ishtirokchilarning biznes maqsadlarini qoʻllab-quvvatlash bilan birga muhim ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarni ham amalga oshirishga xizmat qiladi.
Uy-joy qurilishi uchun moliyaviy resurslar manbalari.
Yirik uy-joy loyihalari uchun kapital topish yoki jalb qilishni oʻz ichiga olgan turar-joy qurilishini moliyalashtirish jarayoni koʻchmas mulk investitsiyalari bilan chambarchas bogʻliq.
Investor investitsiya toʻgʻrisida qaror qabul qilishdan oldin, qaysi loyiha oʻz kapitaliga nisbatan yuqori daromad keltirishi mumkinligini diqqat bilan koʻrib chiqishi kerak.
Uy-joy qurilishidagi har qanday investitsiya loyihalari katta kapital qoʻyilmalarni talab qiladi. Binobarin, investitsiya uchun zarur boʻlgan dastlabki shart — bu katta boʻsh kapitalning mavjudligi.
Bu investorlar yirik kompaniyalar, banklar, kredit jamiyatlari, pensiya jamgʻarmalari, venchur kapital fondlari, badavlat xususiy investorlar yoki davlat mijozlari boʻlishi mumkin. Ushbu investorlar uchun investitsiya loyihalarini baholashda ishtirok etish usullari va yondashuvlari sezilarli darajada farqlanadi.
Kapitalni investitsiya qilish usuli va uni koʻpaytirish imkoniyatlari, birinchi navbatda, investorning moliyaviy resurslariga bogʻliq. Sarmoya manbasiga asoslanib, mutaxassislar odatda ichki resurslarni va tashqi kapitalni (qarz mablagʻlari yoki oʻz mablagʻlarini moliyalashtirish) ajratadilar.
Quyidagi 2-rasmda turar-joy qurilishini moliyalashtirish uchun kapital manbalarining tasnifi keltirilgan.
Kompaniyalar va jismoniy shaxslarning oʻz mablagʻlari butun dunyoda hozir ham turar-joy qurilishini moliyalashtirishning muhim manbai boʻlib qolmoqda.
Koʻchmas mulkni qurish va sotib olishga investitsiyalarning eng keng tarqalgan manbalari joriy daromadlar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan daromadlardir. Xavfsizlik ushbu turdagi moliyalashtirishning asosiy afzalligi hisoblanadi, chunki kredit xavfi yoʻq. Afsuski, odatda bu manba yetarli emas, shuning uchun qurilish kompaniyalari boshqa moliyalashtirish mexanizmlariga murojaat qilishga majbur.
3-rasm. Uy-joy qurilishi uchun mablagʻlarning ichki va tashqi manbalari
Loyihaviy moliyalashtirish. Loyihaviy moliyalashtirish uy-joy qurilishi sohasidagi investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning eng mashhur va istiqbolli usullaridan biridir.
Loyihani moliyalashtirish bir qator oʻziga xos xususiyatlarga ega. Har bir holatda moliyalashtirish obyekti alohida investitsiya loyihasi (odatda yangi loyiha) boʻlib, uni moliyalashtirish mustaqil yuridik shaxs, SPV (maxsus maqsadli vositachi)/ SPE (maxsus maqsadli korxona) tomonidan tashkil etiladi. .
Bunday loyihaning moliyaviy tuzilishi koʻp hollarda umumiy loyiha qiymatining 70-90% ni tashkil etadigan qarz kapitalining yuqori ulushi bilan tavsiflanadi. Biroq, kreditorlar homiylarning aktivlariga toʻliq kirish imkoniga ega emas yoki cheklangan kirish huquqiga ega. Korporativ moliyadan farqli oʻlaroq, SPV uchun qarzni toʻlash manbai investitsiya loyihasining prognoz qilingan pul oqimlari va pirovardida loyihaning aktivlari hisoblanadi.
Jadvalda loyihaviy moliyalashtirish vositalariga asoslangan turar-joy loyihalarini moliyalashtirish va anʼanaviy korporativ moliyalashtirish (uzoq muddatli investitsiya kreditlari) oʻrtasidagi asosiy farqlar keltirilgan.
Turar-joy koʻchmas mulki qurilishini moliyalashtirish uchun loyihaviy moliyalashtirishdan keng foydalanilishining asosiy sababi SPV loyiha ijarasidan keladigan doimiy pul oqimlari yordamida ushbu qarz summasi hamda uning foiz va komissiyalarini toʻlash imkoniga egaligi hisoblanadi.
1-jadval
Loyihaviy va korporativ moliyalashtirish oʻrtasidagi farq
| Korporativ moliyalashtirish | Loyihaviy moliyalashtirish |
| Loyihalar ko‘pincha banklar va potensialinvestorlarga yaxshi ma’lum bo‘lgan uzoqyillik faoliyat tarixiga ega eski kompaniyalartomonidan amalga oshiriladi. Bitta kompaniyabir nechta faoliyat turlari bilan shug‘ullanishiva bir nechta turli loyihalarni amalga oshirishimumkin. | Loyihani moliyalashtirish odatda yangi tashkiletilgan SPV / SPE ning operatsion loyihasinimoliyalashtirishni anglatadi va odatda bu SPVningkredit tarixi yoki kredit reytingi bo‘lmaydi. Buboshqa investitsiya loyihalarini bir vaqtda amalgaoshirish imkoniyatini cheklaydi. |
| Homiyning kreditga layoqatliligi avvalgi moliyaviy operatsiyalar asosida baholanadi. | Loyiha kompaniyasining kreditga layoqatliligi loyihaning rejalashtirilgan moliyaviy natijalari asosida baholanadi. |
| Qarz oluvchi kompaniyaning maʼlum bir loyiha bilan bogʻliq boʻlmagan har qanday aktivlari garov hisoblanadi. | Kredit SPV / SPEga tegishli boʻlgan mulk bilan taʼminlangan. |
| Anʼanaviy moliyalashtirish bilan kompaniyaning hayoti va uning loyihasi chambarchas bogʻliq, shuning uchun loyihaning bankrotligi qarz oluvchining bankrotligiga olib kelishi mumkin. | Loyiha kompaniyasining kreditga layoqatliligi loyihaning rejalashtirilgan moliyaviy natijalari asosida baholanadi.Kredit SPV / SPEga tegishli boʻlgan mulk bilan taʼminlangan.Loyihani qarz oluvchining moliyaviy hisobotidan ajratish loyihaning korxona taqdiriga taʼsirini kamaytiradi va aksincha. Loyihaning bankrotligi aktsiyadorlarning bankrotligini anglatmaydi. |
Turar-joy koʻchmas mulki qurilishini moliyalashtirish uchun loyihaviy moliyalashtirishdan keng foydalanilishining asosiy sababi SPV loyiha ijarasidan keladigan doimiy pul oqimlari yordamida ushbu qarz summasi hamda uning foiz va komissiyalarini toʻlash imkoniga egaligi hisoblanadi.
Shuni taʼkidlash kerakki, SPV uni taʼsis etgan kompaniyalar va banklardan rasmiy ravishda mustaqil shaxs hisoblanadi. SPV taʼsischilardan mustaqilligi sababli muhim afzalliklarga ega.
Loyihaviy moliyalashtirish ommaviyligi homiylar va loyihaning boshqa ishitirokchilar oʻrtasida taqsimlanadigan risklarning diversifikatsiyasi bilan bogʻliq.
Davlat xususiy sherikchilik. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda aholini, jumladan oʻrta va past daromadga ega boʻlgan qismini talablarga mos, shinam uy-joy bilan taʼminlash masalalari asosiy ijtimoiy muommolardan sanalib, koʻpchilik davlatlar mazkur muammoni bartaraf etish maqsadida davlat va xususiy sherikchilik asosidagi kooperatsion aloqalardan keng foydalanilib kelinmoqda. Xususan, 1950 yillarda Yaponiyada uy-joy kredit korporatsiyasi, 1962 Koreya milliy uy-joy korporatsiyasi tashkil qilingan.
Butun dunyo mamlakatlarida davlat oʻrta darajadagi hamda kam taʼminlangan aholini uy-joy bilan taʼminlashda oʻziga xos yoʻnalishlardan foydalanishadi. Ulardagi umumiy xususiyat shundan iboratki mazkur jarayonda davlat aralashadi va shu yerda davlat bilan xususiy sektorning kooperatsion sherikchilik aloqalarini kuzatish mumkin boʻladi. Dunyoning rivojlangan hamda rivojlanayotgan davlatlarida mazkur muammoni bartaraf etish maqsadida qoʻllanilayotgan ipoteka subsidiyalarini qanday koʻrinishlari mavjudligi va ular qaysi davlatlarda qoʻllanilayotganligini davlatlar misolida qarab oʻtamiz (2-jadval).
4-rasm. Dunyo mamlakatlarida qoʻllaniladigan ipoteka subsidiyalari
Toʻgʻridan-toʻgʻri foiz subsidiyasi. Toʻgʻridan-toʻgʻri foiz subsidiyasi sxemasi boʻyicha hukumat xususiy kreditorga toʻlanadigan foizni kamaytirishga aralashadi. Hukumat buni kredit beruvchiga maʼlum miqdor yoki foiz stavkasini bozor kursidan kamroq miqdorda toʻlash orqali amalga oshiradi.
Uy-joy sotib olish uchun jamgʻarma. Bu holatda davlat birinchi uyini sotib olayotganlarga maxsus jamgʻarma tashkil qiladi va unga yoʻnaltirilgan maʼlum miqdordagi mablagʻni soliqdan ozod qiladi. Xususan Buyuk Britaniyada jamgʻarma toʻrt yilga moʻljallangan boʻlib, birinchi uyini sotib olayotganlar uchun London shahrida 450.000 funt sterling, boshqa joylarda 250.000 funt sterling miqdordagi summa soliqdan ozod etiladi.
Uy-joy taʼminoti fondi. Davlat yoki xususiy sektor xodimlarini majburiy mablagʻlarini tejash, odatda ish haqi ulushi koʻrinishida amalga oshiriladi. Bundan tashqari ish beruvchi ham hissa qoʻshishi talab qilinadi. Hisoblangan uzoq muddatli jamgʻarmalarga odatda bozor rentabelligidan past darajada toʻlanadi. Keyinchalik uy-joy taʼminoti fondiga aʼzo boʻlganlar jamgʻarmalarni uy-joy fondiga investitsiya kiritish uchun oldindan toʻlov sifatida olishlari va odatda imtiyozli stavka boʻyicha uzoq muddatli uy-joy krediti olishlari mumkin.
Ipoteka foizlari boʻyicha soliq imtiyozlari. Bir qator davlatlarda soliqqa tortiladigan daromad ipoteka foizlari bilan qisqarishi mumkin, bu oʻz navbatida qarzdorning soliqqa tortiladigan summa miqdorini kamaytiradi.
Hukumat kafolati/sugʻurta. Hukumat kredit beruvchilarning barchasini yoki birlamchi bozorning bir qismini, shuningdek uy-joy kreditlarining barcha yoki maqsadli qismiga bogʻliq kredit xavfini oʻz zimmasiga oladi. Hukumat qarzdorning xususiy kreditorlarga nisbatan majburiyatlarini yoki xavfni sugʻurtalashi mumkin.
Davlat uy-joy fondini moliyalashtirish tashkilotlari. Hukumatlar odatda bozor islohotlariga duch kelganda biror natijaga erishish uchun uy-joy fondlarini moliyalashtirish institutlari yoki davlat uy-joy banklari tomonidan aralashuvch sifatida foydalanadilar.
Bugungi kunda Oʻzbekistonda ham aholini oʻrta qatlami va kam taʼminlangan qismini uy-joy bilan taʼminlashda davlatning roli oshib borayotganligini hamda yuqorida keltirilgan ipoteka subsidiyalaridan samarali ravishda foydalanib kelinayotganligini kuzatishimiz mumkin.
Uy-joy hamda davlat xususiy sherikchiligi.
Demografik oʻzgarishlarning doimiy oʻsib borishi bilan davlatning uy-joy masalalariga aralashuvi innovatsion va samarali strategiyalarni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, davlat-xususiy sheriklik (DXSh) uy-joy sotib olish layoqati yetarli boʻlmagan aholi qatlamiga arzon uy-joy qurish muammolariga muvaffaqiyatli yechim topishning asosiy vositasi sifatida namoyon boʻlmoqda.
DXSh mexanizmlari uy-joy qurilishida moliyaviy barqarorlikni taʼminlabgina qolmay, balki bu jarayon samaradorligini ham oshiradi. Davlat va xususiy sektor oʻrtasidagi hamkorlik uy-joyni moliyalashtirish manbalaridan keng foydalanishga erishishning asosiy omilidir. Oʻz mablagʻlaridan tashqari, yangi uy-joy quruvchilar DXSh doirasida uzoq muddatli bank kreditlari, aksiyadorlik fondlari va maxsus maqsadli kompaniyalar (SPV) kabi turli moliyalashtirish instrumentlariga murojaat qilishadi.
DXSh bu davlat va xususiy sektor oʻrtasidagi shartnomoaviy munosabat boʻlib, odatda arzon uy-joy va yordamchi xizmatlarni yetkazib berishda xususiy sektorni moliyalashtirish, loyihalashtirish, qurilishni tashkillashtirish, uy-joy savdosini amalga oshirishni boshqarishdagi oʻzaro hamkorlikni anglatadi. Davlat sektorining hissasi pul mablagʻlari yoki uning ekvivalentlari koʻrinishida taqdim etilishi mumkin, masalan, yer, oʻzlashtirish huquqi, infratuzilma va qurilish aktivlaridan olinadigan daromadlar (ijara/tariflar), soliq imtiyozlari va qatʼiy belgilangan davr mobaynida kapitaldan hosil boʻlgan ulush shular jumlasidandir. Xususiy sektorning hissasi bevosita jarayon ijrosi bilan bogʻliq boʻladi. Ushbu munosabatlarda davlat yoki xususiy sektorning ustunligi ularning moliyalashtirish va sotuv jarayonini belgilashdagi vakolatlari bilan aniqlanadi.
DXShda tomonlar oʻrtasidagi vakolat va majburiyatlarning taqsimlanishiga koʻra, 2 xil sheriklik shaklini ajratib koʻrsatish mumkin. Davlat ustunlikka ega boʻlgan DXSh quyidagi sxemada oʻz aksini topgan (5-rasm):
*LQM – loyihalash, qurish, moliyalashtirish
5-rasm. Davlat-xususiy sherikchiligida davlat ustunlikka ega boʻlgan sheriklik
Manba: https://www.worldbank.org maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
Qurilish kompaniyalari va investorlar subsidiya uchun eng past talab yoki ular taklif qilishga tayyor boʻlgan eng yuqori mukofot asosida raqobatlashadilar (2-jadval).
2-jadval
Davlat ustunligidagi sheriklikda tomonlarning vakolatlari
| Davlat vakolatlari | Xususiy sherik vakolatlari |
| Yer va infratuzilma bilan taʼminlashBenefitsiarlar tanlash va dizayn uchun talablarni belgilashPast daromadlilar uchun kafolatli chegirma berishIpoteka bilan bogʻliq subsidiyalarni taqdim etish | Uy-joy qurilishini tashkil qilishQurilishni moliyalashtirishBoshqarish va texnik xizmat koʻrsatish |
Manba: muallif tomonidan tuzilgan.
Investorlar yerning qoldiq qiymati, uy-joyning arzonligi, oʻz kapitali: qarz levereji va rivojlanish dasturi boʻyicha raqobatlashadi. DXShda xususiy sektor ustunlikka ega boʻlgan sherikchilik shakli sxemasi 6-rasmda keltirilgan.
6-rasm. Davlat-xususiy sherikchiligida xususiy sektor ustunlikka ega boʻlgan sheriklik
Manba: https://www.worldbank.org maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
Xususiy sektorning hissasi bevosita jarayon ijrosi bilan bogʻliq boʻladi. Ushbu munosabatlarda davlat yoki xususiy sektorning ustunligi ularning moliyalashtirish va sotuv jarayonini belgilashdagi vakolatlari bilan aniqlanadi.
3-jadval
Xususiy sherik ustunligidagi sheriklikda tomonlarning vakolatlari
| Davlat vakolatlari | Xususiy sherik vakolatlari |
| Yer bilan taʼminlashDizayn uchun talablarni belgilash | Benefitsiarlar uchun talabni belgilashQurilishni moliyalashtirishRisklarni oʻz zimmasiga olishUy-joylarni loyihalashUy-joylarni qurishBoshqarish va texnik xizmat koʻrsatishYakuniy foydalanuvchilarni moliyalashtirish |
Manba: muallif tomonidan tuzilgan.
Qurilishni ulushli moliyalashtirish. Uy-joy qurilishi sohasidagi eng muhim muammo yangi qurilgan uy-joylarning mutlaq koʻrsatkichlarda ham, uy xoʻjaliklarining oʻrtacha daromadlari bilan taqqoslaganda ham yuqori narxidir.
Uy-joy qurilishi narxiga taʼsir qiluvchi omillar orasida talabning oʻta yuqoriligidan tashqari, quyidagilarni taʼkidlash mumkin.
– qurilish materiallari ishlab chiqarish va qurilish, shuningdek, qurilish jarayonlarini boshqarish (rejalashtirish, loyihalash, tashkil etish, motivatsiya va nazorat qilish) texnologiyasining nisbatan past darajasi;
– qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalari, shu jumladan monopolist korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan yuqori narxlar;
– moliyalashtirishning yetishmasligi tufayli qurilish jarayonining kechikishi.
Qurilish jarayonlarining nisbiy davomiyligi tufayli yangi qurilgan uy-joy narxiga taʼsir qiluvchi eng muhim omil yuqori inflyatsiya hisoblanadi. Inflyatsiyaning yuqori darajasida qurilish tashkilotlari xarajatlarning oshishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlgan kelajakdagi yoʻqotishlarni, shu jumladan obʼektlarning narxini himoya qiladilar.
Aholining uy-joyga boʻlgan ehtiyojini qondirish muammosini hal qilishda xususiy sektorning bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish va uy-joy qurilishidagi davlatning institutsional sharoitlarni yaxshilash, ipoteka kreditlarini subsidiyalash, qurilish uchun yer ajratishdagi, bank sektori va xususiy qurilish tashkilotlarini qoʻllab-quvvatlashdagi rolini saqlab qolgan holda xususiy sektor rolini ham oshirish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizda oʻrta muddatli istiqbolda aholi bandligini taʼminlash nisbatan yuqori darajadagi inflyatsiya bilan kechadi, shuningdek, xususiy sektor mablagʻlarini uy-joy qurilishiga jalb qilish bu yoʻnalishdagi xorijiy tajribasidan foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.
Qurilishni ulushli moliyalashtirish. Uy-joy qurilishi sohasidagi eng muhim muammo yangi qurilgan uy-joylarning mutlaq koʻrsatkichlarda ham, uy xoʻjaliklarining oʻrtacha daromadlari bilan taqqoslaganda ham yuqori narxidir.
Aholining uy-joyga boʻlgan ehtiyojini qondirish muammosini hal qilishda xususiy sektorning bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish va uy-joy qurilishidagi davlatning institutsional sharoitlarni yaxshilash, ipoteka kreditlarini subsidiyalash, qurilish uchun yer ajratishdagi, bank sektori va xususiy qurilish tashkilotlarini qoʻllab-quvvatlashdagi rolini saqlab qolgan holda xususiy sektor rolini ham oshirish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizda oʻrta muddatli istiqbolda aholi bandligini taʼminlash nisbatan yuqori darajadagi inflyatsiya bilan kechadi, shuningdek, xususiy sektor mablagʻlarini uy-joy qurilishiga jalb qilish bu yoʻnalishdagi xorijiy tajribasidan foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.
Qurilishni ulushli moliyalashtirishning mohiyati shundaki, uy-joy sotib olmoqchi boʻlgan shaxslar kelajakdagi ularga beriladigan uylarni moliyalashtirish jarayonida ishtirok etishlari mumkin va moliyalashtirishning bu usuli birinchi marta Argentinada oʻtgan asrning 80-yillari oʻrtalarida paydo boʻlgan. Bunga sabab, yuqori inflyatsiya sharoitida banklarning qurilish firmalariga kredit bermagani va ayni sababga koʻra aholining uy-joy sotib olish uchun jamgʻarmalarini toʻplay olmagani edi. Hissaviy qurilish shartlariga koʻra, uy-joy sotib olmoqchi boʻlgan shaxs, ish haqidan maxsus tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatiga hissa qoʻshgan. Hissa aktsiyani sotib olish bilan tasdiqlangan, uning qiymati pulda emas, balki uyning kvadrat metrda ifodalangan. Biror kishi yetarli miqdordagi aksiyalarga ega boʻlgandan soʻng, u aksiyalar evaziga uy-joy olishi mumkin edi. Argentinada birgalikda qurilish sxemasining joriy etilishi avval qurilgan boʻsh uy-joylarni qayta sotilishiga olib keldi va qurilish kompaniyalari qurilishni yakunlash va yangi uy-joy qurish uchun aylanma mablagʻni toʻplash imkoniga ega boʻldi.
Germaniyada kvartirani boʻlib-boʻlib toʻlash asosida sotib olish mumkin. Masalan, dastlab xaridor narxning 25 %ini toʻlaydi, shundan soʻng kvartira unga tayinlanadi, navbatdagi 30 % binoning yuk koʻtaruvchi va oʻrab turuvchi konstruksiyalari qurilgandan keyin toʻlanadi, 20 % pardozlash ishlari va isitish tizimlari, sanitariya-tesisat, elektr jihozlarini oʻrnatish tugagandan soʻng toʻlanadi, 20 % mulk huquqini topshirishda, 5% qurilish toʻliq tugagandan soʻng amalga oshiriladi. Bundan tashqari, agar ishlab chiquvchi qurilishning u yoki bu bosqichida bankrot boʻlsa, boshqa kompaniya ishni yakunlaydi. Qurilish uchun toʻlov xaridorning mablagʻlari kiritilgan bankdagi maxsus hisobvaraqdan amalga oshiriladi. Germaniya, Ispaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Rossiya qonunlariga koʻra, aksiyadorlar pulni ishlab chiqaruvchiga bermaydilar, balki bankdagi maxsus depozit hisobvaragʻiga kiritadilar.
Latviyada maʼlum bir uy-joy mulkini bron qilish uchun uning qiymatining 5 dan 15% gacha toʻlash kifoya. Mulk foydalanishga topshirilganda qolgan qismini toʻlaydi. Agar biron sababga koʻra mulk tugallanmagan boʻlsa, aktsiyador oʻz hissasini qaytarib oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa maʼlum bir bosqichda qurilishni sherikchilikda moliyalashtirish samaradorligini tan olish va ushbu jarayonni tegishli huquqiy tartibga solish zarur. Bu amaliyot aholini qisqa va oʻrta muddatli istiqbolda uy-joy bilan taʼminlashda muhim vosita hisoblanadi.
Xorijiy davlatlar qurilish tajribasini tahlil qilish uzoq muddatli ipoteka kreditlarini berishda muayyan muammolar mavjudligini koʻrsatmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qurilishni moliyalashtirishda DXShdan tashqari qurilish va boshqa xususiy sektorlararo sherikchilikni yoʻlga qoʻyish, oʻtish davrida aholini uy-joy bilan taʼminlashda muhim rol oʻynaydi. Bundan tashqari, ushbu amaliyot jamgʻarmalarni inflyatsiya taʼsiridan himoya qilish, uy-joy qurilishi sohasida barqarorlik va fuqarolarning ishonchini taʼminlashning samarali vositasidir. Shunday qilib, rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar tajribasidagi farqlarga qaramay, qurilishdagi sherikchilik uy-joy taʼminotini yaxshilash va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning istiqbolli yoʻnalishi boʻlib qolmoqda.
Xulosa qiladigan boʻlsak, uy-joy qurilishini moliyalashtirish uzoq muddatli va risklilik darajasi yuqori boʻlgan moliyalashtirish jarayoni hisoblanadi. Qurilish kompaniyalarini moliyalashtirish jarayonida moliyaviy resurslarni jalb qilish qandalik qimmatga tushsa, yakuniy mahsulot hisoblangna uy-joy narxlari ham shunchalik qimmatlashadi. Shu sababli ham moliyaviy resurslarning eng optimal va arzon varinatlari bu oʻz mablagʻlari va investitsiya koʻrinishida jalb qilingan mablagʻlar hisoblanadi. Shuningdek foizsiz qarz mablagʻlarini jalb qilish ham arzon moliyalashtirish manbasi hisoblanadi, chunki bunda qurilish kompaniyalari moliyviy resurs uchun foiz xarajatlarini va investitsiya uchun toʻlanadigan foyda summasini tejab qolish imkoniga ega boʻladi. Kredit va investitsiyadan birini tanlash bevosita qurilish kompaniyasi amalga oshirayotgan risklilik darajasiga bogʻliq risklilik darajasi pastroq va yakuniy mahsulot uy-joy narxlari oʻsish tendensiyasiga ega boʻlgan vaqtda kredit investitsiyadan arzonroq boʻlishi mumkin. Biroq baribir eng arzoni foizsiz qarz mablagʻlari hisoblanadi. Demak, qurilish kompaniyalari moliyaviy resurslarni shakllantirishda oʻz mablagʻlari va bank kreditidan tashqari davlat subsidiyalari, qimmatli qogʻozlar, boʻlib toʻlash, investitsiya va istisno shartnomalaridan foydalanish imkoniyati ega. Rivojlangan moliyaviy bozorga ega mamlakatlarda esa ipoteka sukuklari ham muqobil moliyalashtirish instrumenti sifatida xizmat qilishi mumkin.
