Yuldasheva Madina Tohir qizi
TDIU huzuridagi “Oʻzbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari”
ilmiy-tadqiqot markazi tayanch doktoranti
Hozirgi vaqtda atrof-muhitni asrash va iqlim oʻzgarishiga qarshi kurash global miqyosda eng muhim masalalardan biriga aylangan. Shu sababli koʻplab davlatlar barqaror rivojlanishga erishish uchun yashil moliya vositalaridan faol foydalanmoqda. Oʻzbekiston ham bu jarayonning faol ishtirokchisi boʻlib, yashil iqtisodiyotini rivojlantirish yoʻlida turli moliyaviy vositalarni amaliyotga tatbiq etmoqda. Quyida Oʻzbekistondagi yashil moliyaviy vositalarning bugungi holati, ularning milliy iqtisodiyotga taʼsiri va rivojlanish istiqbollari tahlil qilinadi. Yashil texnologiyalardan foydalanganlik uchun soliq imtiyozlari, energiya samaradorligini oshirishga moʻljallangan kreditlar hamda ekologik toza texnologiyalarni qoʻllab-quvvatlash uchun ajratiladigan subsidiyalar kabi vositalarning oʻrni koʻrib chiqiladi.
Yashil fiskal siyosat fiskal va byudjet faoliyatini davlatning barqaror rivojlanish ustuvorliklariga moslashtirishni nazarda tutadi. Bu barqarorlik maqsadlariga erishish uchun davlat xarajatlari va daromadlarini qayta qurishga yondashuv sifatida tavsiflanadi. Yashil fiskal siyosatning maqsadi ijtimoiy, ekologik va moliyaviy jihatdan maqbul natijalarga erishishdir. Anʼanaviy fiskal siyosatga oʻxshab, yashil fiskal siyosat samarali barqarorlashtirish va taqsimlashga erishishga intiladi.
Atrof-muhitga foyda keltiradigan va barqarorlikni ragʻbatlantiradigan tadbirkorlik amaliyotida yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan mahsulot, yaʼni tovar yoki xizmatlar, jarayon yoki tashkiliy usulni joriy etish sifatida belgilangan yashil texnologiyalar yoki yashil innovatsiyalarni qabul qilish, odatda, «ikki tomonlama tashqi muammo» tufayli kam taʼminlangan (Miranda, & et all. 2021). Birinchidan, xususiy korxonalar yangi texnologiyalar, ilmiy-tadqiqot va innovatsiyalarga kam sarmoya kiritadilar, chunki xususiy daromadlar tezda boshqa korxonalarga (masalan, texnologik tarqalish orqali) va isteʼmolchilarga (masalan, past narxlar orqali) oʻtkaziladi. Ikkinchidan, innovatsion korxonalar yashil innovatsiyalardan kelib chiqadigan ekologik foydadan toʻliq foydalana olmaydi. Ushbu «ikki tomonlama tashqi taʼsir muammosi» ijobiy bilim tashqi taʼsiri va salbiy atrof-muhit tashqi taʼsiridan kelib chiqqan bozor muvaffaqiyatsizliklarini keltirib chiqaradi, bu esa yashil innovatsiyalarga kam investitsiya qilishga olib keladi(Rennings, & Rammer, 2009). Binobarin, ushbu «ikki tomonlama tashqi taʼsir» muammosi yashil innovatsiyalarga investitsiyalarni koʻpaytirish uchun boshqa moliya vositalarini amalga oshirish uchun asos boʻlib xizmat qiladi.
Yashil fiskal siyosatni barqarorlashtirish barqaror davlat moliyasini saqlab qolgan holda iqtisodiy faoliyatga taʼsir qilishni oʻz ichiga oladi. Ajratish rivojlanish va munosib turmush darajasini taʼminlash uchun zarur boʻlgan muhim ijtimoiy tovarlar bilan taʼminlashni oʻz ichiga oladi. Taqsimlash tovarlar va xizmatlardan foydalanishda imkoniyatlar tengligi va adolatni taʼminlashga qaratilgan.
Yashil fiskal siyosat atrof-muhit bilan bogʻliq Barqaror rivojlanish maqsadlariga (SDG) va atrof-muhitga oid boʻlmagan muammolarni qoʻllab-quvvatlash orqali mamlakatlarning Barqaror rivojlanish maqsadlariga (SDG) mos keladi. Samarali iqtisodiy vositalar orqali yashil fiskal siyosat tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilashga va 2030 yilgi kun tartibining kengroq maqsadlariga erishishga qaratilgan.
| SDG 6 Toza suv va kanalizatsiya | SDG 9 Sanoat, innovatsiyalar va infratuzilma | ||
| SDG 7 Arzon va toza energiya | SDG 12 Masʼuliyatli isteʼmol va ishlab chiqarish | ||
| SDG 8 Munosib mehnat va iqtisodiy oʻsish | SDG 17 Maqsadlar uchun hamkorlik |
1-rasm. Yashil fiskal siyosatiga mos keluvchi Barqaror rivojlanish maqsadlari
1-rasmga muvofiq, yashil fiskal siyosat barqarorlikni, iqtisodiy taraqqiyotni va global hamkorlikni qoʻllab-quvvatlash qobiliyati tufayli Barqaror rivojlanish maqsadlarini SDGlaridan 6, 7, 8, 9, 12 va 17-ni amalga oshirish uchun juda muhimdir. Ushbu siyosatlar maqsadli harakatlar va investitsiyalar orqali turli SDGlarni qoʻllab-quvvatlashda hal qiluvchi rol oʻynaydi. Bunda toza suv va kanalizatsiyaga qaratilgan SDG 6 uchun yashil soliq siyosati suv infratuzilmasi va suvdan foydalanish samaradorligi va ifloslanish nazoratini kuchaytiruvchi texnologiyalarga investitsiyalarni osonlashtiradi, suv resurslarining barqaror boshqaruvini hamda toza suv va kanalizatsiyadan universal foydalanishni taʼminlaydi. Arzon va toza energiyani maqsad qilgan SDG 7 mazmunida bunday siyosat subsidiyalar va soliq imtiyozlarini taklif qilish orqali qayta tiklanadigan energiyani rivojlantirish va undan foydalanishni ragʻbatlantiradi. Bu qazib olinadigan yoqilgʻiga qaramlikni kamaytiradi va hamma uchun ishonchli, barqaror va zamonaviy energiyadan foydalanishni taʼminlaydi. Munosib mehnat va iqtisodiy oʻsishni taʼkidlaydigan SDG 8ga kelsak, yashil soliq siyosati yashil texnologiyalar va sanoatni rivojlantirishni ragʻbatlantirish orqali iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi. Bu nafaqat yangi ish oʻrinlarini yaratibgina qolmay, balki barqaror iqtisodiyotni ragʻbatlantiradi, mehnat sharoitlarini yaxshilashga va inklyuziv iqtisodiy oʻsishga olib keladi. Sanoat, innovatsiyalar va infratuzilmaga qaratilgan SDG 9 uchun yashil fiskal siyosat barqaror infratuzilmani yaratish va innovatsion texnologiyalarni oʻzlashtirishni qoʻllab-quvvatlaydi. Bu sanoat unumdorligini oshiradi va barqaror va barqaror infratuzilmani rivojlantirishga yordam beradi. Masʼuliyatli isteʼmol va ishlab chiqarishni maqsad qilgan SDG 12ga kelsak, ushbu siyosatlar ifloslanish va chiqindilarga soliq solish va resurslarni tejaydigan amaliyotlarni ragʻbatlantirish orqali barqaror ishlab chiqarish usullari va masʼuliyatli isteʼmolni ragʻbatlantiradi. Bu ishlab chiqarish va isteʼmol bilan bogʻliq atrof-muhitga taʼsirni kamaytiradi. Maqsadlar boʻyicha sheriklikni mustahkamlashga qaratilgan SDG 17 bilan bogʻliq holda, yashil fiskal siyosat barqaror rivojlanish masalalari boʻyicha global hamkorlik uchun asos yaratish orqali xalqaro hamkorlikni rivojlantiradi. Bu SDGga erishish uchun zarur boʻlgan bilim, texnologiyalar va moliyaviy resurslarni almashishni osonlashtiradi. Atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini moliyaviy siyosatga kiritish orqali davlatlar iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni olgʻa surayotganda ekologik muammolarni samarali yechishi mumkin va bu SDGga erishishda yashil soliq siyosatining muhimligini taʼkidlaydi.
Yashil fiskal siyosatning mantiqiy asosi tashqi omillarni tovarlar va xizmatlar narxlariga ichki kiritish orqali bozordagi muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf etish va shu bilan bozor ishtirokchilariga ekologik va iqtisodiy jihatdan barqaror tanlov qilish imkonini beradi. Bozordagi nomutanosibliklarni tuzatish barcha yashirin xarajatlarni aks ettirgan holda «narxlarni toʻgʻri aniqlash» ga qaratilgan. Masalan, pestitsidlar kabi nomaqbul ishlab chiqarish manbalariga soliq solish organik paxta jinsi shimlari kabi ekologik toza mahsulotlarga raqobatdosh ustunlik berib, ularni anʼanaviy mahsulotlarga qaraganda arzonroq qilish va bozor ulushini oshirishi mumkin.
Yashil fiskal islohotlar vositalarini bir necha guruhlarga boʻlish mumkin.
Ekologik barqarorlik
Iqtisodiy barqarorlik va o’sish
Ijtimoiy adolat
Xalqaro hamkorlik
Iqlim o’zgarishi bilan kurash
2-rasm. Yashil fiskal siyosatining mantiqiy asosining muhim jihatlari
2-rasmda keltirib oʻtilgan yashil fiskal siyosatning mantiqiy asoslaridan biri, ekologik barqarorlikni rivojlantirish hisoblanadi. Bunda yashil fiskal siyosatlar atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy resurslarni barqaror boshqarish uchun zarurdir. Bu siyosatlar orqali atrof-muhit ifloslanishini kamaytirish va biologik xilma-xillikni saqlab qolish mumkin. Iqtisodiy barqarorlik va oʻsishni qoʻllab-quvvatlash uchun yashil fiskal siyosatlar yangi texnologiyalar va yashil sanoatga sarmoya kiritishni ragʻbatlantiradi, bu esa iqtisodiy oʻsish va yangi ish oʻrinlarini yaratishga yordam beradi. Shuningdek, energiya samaradorligini oshirish orqali xarajatlarni kamaytiradi. Yashil fiskal siyosat nafaqat iqtisodiyotni, balki ijtimoiy adolatni ham teng maʼnoda qamrab oladi. Ushbu siyosatlar ijtimoiy adolatni taʼminlashda muhim rol oʻynaydi. Toza energiyaga, toza suvga va sogʻlom muhitga kirishni kengaytirish orqali barcha aholining farovonligini oshiradi. Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish orqali yashil fiskal siyosatlar global darajada hamkorlikni rivojlantiradi. Mamlakatlar oʻrtasida texnologiyalar, bilim va moliyaviy resurslarni almashish imkonini yaratadi, bu esa barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu moliyaviy siyosat vositalari iqlim oʻzgarishi bilan kurashda muhim rol oʻynaydi. Issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalariga oʻtishni ragʻbatlantiradi, bu esa iqlim oʻzgarishi taʼsirlarini kamaytirishga yordam beradi.
Oʻzbekistonning boshqa banklarida “yashil” kredit mahsulotlari hali keng koʻlamda namoyish etilmagan. Xususan, Ipoteka-bank energiya tejaydigan mablagʻlarni Markaziy bankning bazaviy foiz stavkasi (15%) boʻyicha sotib olish uchun “yashil” kredit beradi. “Asakabank” tez orada qayta tiklanadigan energiya manbalari asosida qurilmalarni sotib olish uchun jismoniy shaxslarga imtiyozli “yashil” isteʼmol kreditlari berishni boshlaydi. Bunday kreditlarni ajratish esa aholining energiya resurslariga boʻlgan oʻsib borayotgan talabini qisman qondiradi.
Bank sektori tomonidan ESG (environmental, social, governance) kun tartibiga boʻlgan qiziqishning keskin oʻsishi bilan bir qatorda, Oʻzbekiston hukumati ham ushbu sohada faol choralar koʻrishni boshladi. Oʻzbekiston mintaqada birinchi boʻlib barqaror rivojlanish maqsadlarini (BRM) moliyalashtirishga qaratilgan davlat obligatsiyalarini joriy qildi. Ikki transhning ishlab chiqarish hajmi 870 million dollarni tashkil etdi. Tushgan mablagʻlar BRM ning toʻqqizta ustuvor yoʻnalishiga qaratilgan tadbirlar va loyihalarni amalga oshirishga yoʻnaltiriladi. Keyinchalik bu mablagʻ infratuzilmani, kommunal xizmatlar tizimini, sogʻliqni saqlash, taʼlim va uzoq vaqtdan beri yangilanishga muhtoj boʻlgan boshqa tuzilmalarni modernizatsiya qilishga imkon beradigan davlat tashabbuslariga yoʻnaltiriladi.
Oʻzbekistonda kapital bozorini rivojlantirishga koʻp kuch sarflanmoqda, shuning uchun soʻnggi uch yil ichida birjalarda qimmatli qogʻozlar yoki tovarlar bilan bitimlar hajmi ikki barobarga oshib, 8,2 milliard dollarni tashkil etdi. Ammo mamlakatda bunday vositalarni joriy etish uchun tartibga soluvchi tuzilma hamon yetarlicha rivojlanmagan va umuman bozor hali yetuk emas.
Moliya bozorini isloh qilish uchun institutsional tuzilmani ishlab chiqish kerak, shunda moliya bozori ishtirokchilari “yashil” moliyalashtirish vositalarini amaliyotga tatbiq qilish uchun maydonga ega boʻladilar. Bu “yashil” standartlar, moliyaviy vositalarni baholash metodologiyalari, taksonomiya, sertifikatlash va kelajakda bozorni boshqaradigan boshqa asosiy qoidalarni oʻz ichiga oladi. Buni qanchalik erta amalga oshirsak, “yashil” moliyaviy vositalar bilan ishlashni tezroq boshlashimiz mumkin. Institutsional tuzilmaning rivojlanishi bilan bozorda uglerod birjasi, ESG (environmental, social, governance) fondlari va «yashil» kun tartibini amalga oshirishdan manfaatdor boʻlgan boshqa tashkilotlar ham paydo boʻla boshlaydi. Reyting agentliklari allaqachon oʻz xizmatlarini faol ravishda kengaytirib, ESG reytinglarini taklif qilmoqdalar. Yangi tashkilotlarning paydo boʻlishi bozor rivojlanishini jadallashtiradi va xususiy kompaniyalarga eng yaxshi ESG amaliyotlariga mos kelishga turtki boʻladi.
“Yashil” moliyaviy vositalar tufayli iqtisodiyotning asosi boʻlgan korxonalar qarz mablagʻlaridan oqilona sharoitlarda foydalanishlari mumkin. Bu saʼy-harakatlarning barchasi birgalikda uzoq muddatli istiqbolda Oʻzbekiston taraqqiyotining yanada yetuk va barqaror modeliga oʻtishga yordam beradi. Yashil fiskal siyosatlar atrof-muhitga zarar yetkazishni kamaytirish va barqarorlikni ragʻbatlantirish uchun iqtisodiy stimullar va disstimullarni oʻz ichiga olgan strategiyalardir. Ushbu siyosatlar ifloslantirish va resurslardan foydalanishga solinadigan soliqlar, qayta tiklanadigan energiya va energiya samaradorligi uchun subsidiya va bozor asosidagi mexanizmlar kabi koʻrinishlarda boʻladi. Yashil fiskal siyosatlarning tatbiqi mamlakatlar orasida turlicha boʻlib, turli xil ekologik ustuvorliklar, iqtisodiy tuzilmalar va siyosiy kontekstlarni aks ettiradi.
Oʻzbekistonda yashil moliya vositalaridan foydalanish joriy holati mamlakatning ekologik barqarorlik va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadlariga qaratilgan harakatlarini aks ettiradi.
Yashil Obligatsiyalar
Yashil kreditlar va grantlar
Yashil sug’urta
Yashil investitsiyalar
Davlat dasturlari va strategiyalari
3-rasm. Oʻzbekistonda amalda mavjud yashil moliya vositalari
Yashil iqtisodiyotni qoʻllab-quvalashda Oʻzbekiston hukumati va xalqaro moliya institutlari tomonidan yashil obligatsiyalar chiqarish amaliyoti kengaymoqda. Jumladan, 2023 yilda Oʻzbekistonda yashil obligatsiyalar orqali jalb qilingan mablagʻlar miqdori 500 million AQSh dollariga yetdi. Bu mablagʻlar asosan qayta tiklanuvchi energiya, energiya samaradorligi va chiqindilarni qayta ishlash loyihalariga yoʻnaltirildi. «Oʻzbekiston Milliy Banki» tomonidan chiqarilgan yashil obligatsiyalar orqali jalb qilingan mablagʻlar quyosh va shamol energiyasi loyihalariga yoʻnaltirilganini misol qilib keltirishimiz mumkin. Bundan tashqari, yashil iqtisodiyotni rivojlantirish uchun xalqaro moliya institutlari va hukumat tomonidan taqdim etilayotgan yashil kreditlar va grantlar soni ortib bormoqda. 2023 yilda umumiy miqdorda 1 milliard AQSh dollaridan oshiq yashil kreditlar va grantlar ajratildi. Misol uchun Jahon banki tomonidan moliyalashtirilgan energiya samaradorligi va qayta tiklanuvchi energiya loyihalari uchun 300 million AQSh dollari ajratildi. Qolaversa, Osiyo taraqqiyot banki tomonidan chiqindilarni qayta ishlash va suv resurslarini boshqarish loyihalari uchun 200 million AQSh dollari miqdorida mablagʻlar safarbar qilindi. Yashil sugʻurta vositalari orqali ekologik xavf-xatarlardan himoyalanish imkoniyatlari kengaymoqda, jumladan, qayta tiklanuvchi energiya loyihalariga investitsiyalarni sugʻurtalash xizmatlari joriy etilmoqda. Oʻzbekiston hukumatining yashil investitsiyalar, yaʼni, qayta tiklanuvchi energiya, energiya samaradorligi va chiqindilarni qayta ishlash sohalariga jalb qilgan investitsiyalari ortib bormoqda. 2023 yilda yashil investitsiyalar hajmi 2 milliard AQSh dollaridan oshdi. «Masdar» (BAA) va «ACWA Power» (Saudiya Arabistoni) kompaniyalari tomonidan Oʻzbekistonda amalga oshirilayotgan quyosh va shamol energiyasi loyihalari jami 1 milliard AQSh dollaridan oshiq investitsiyalarni oʻz ichiga oladi. Oʻzbekiston hukumati tomonidan qabul qilingan «Yashil energiya» strategiyasi va boshqa ekologik dasturlar orqali yashil moliya vositalaridan foydalanish kengaymoqda. 2030 yilgacha elektr energiyasining 25 foizini qayta tiklanuvchi manbalardan olish maqsadi qoʻyilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tomonidan qabul qilingan «Yashil energiya» strategiyasi doirasida qator loyihalar amalga oshirilmoqda, jumladan, quyosh va shamol energiyasi stansiyalari qurilishini keltirishimiz mumkin. Oʻzbekistonda yashil moliya vositalaridan foydalanish joriy holati va istiqbollari mamlakatning ekologik barqarorlik va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadlariga erishishiga yordam beradi. Bu jarayonda xalqaro hamkorlik va moliyaviy koʻmak katta ahamiyat kasb etadi (Qaror, 2023).
Zamonaviy iqtisodiyotda Oʻzbekistonda qator yashil moliya instrumentlardan foydalanish joriy qilingan boʻlib, rivojlanish tendensiyalari quyidagi yoʻnalishlarda amalga oshirilmoqda. Jumladan, qayta tiklanuvchi energiya manbalari va energiya samaradorligi Oʻzbekiston hukumati qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishga katta eʼtibor qaratmoqda. Bu yoʻlda, quyosh va shamol energiyasi loyihalarini amalga oshirish uchun xalqaro investitsiyalar jalb qilinmoqda. Masalan, Birlashgan Arab Amirliklari va Saudiya Arabistoni kompaniyalari bilan hamkorlikda quyosh energiyasi loyihalari amalga oshirilmoqda. 2023 yilda «Yashil energiya» strategiyasi qabul qilinib, unda 2030 yilgacha elektr energiyasining 25 foizini qayta tiklanuvchi manbalardan olish maqsad qilingan boʻlsa, joriy yilda Oʻzbekistonda umumiy quvvati 1000 MVt boʻlgan bir nechta quyosh elektr stansiyalari qurildi va foydalanishga topshirildi. «Masdar» (BAA) va «ACWA Power» (Saudiya Arabistoni) kompaniyalari bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan loyihalar natijasida mamlakatda quyosh energiyasi ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada oshganini misol qilib keltirishimiz mumkin. Bundan tashqari, 2023 yilda shamol energiyasidan foydalanish boʻyicha umumiy quvvat 500 MVt ga yetkazildi hamda keyingi yillarda qoʻshimcha shamol energiyasi loyihalari amalga oshirilishi rejalashtirildi, bu esa jami quvvatni 1500 MVt ga yetkazadi. Energiya samaradorligini oshirish maqsadida koʻplab korxonalar va davlat muassasalarida energiya tejovchi texnologiyalar va uskunalar joriy etilmoqda. Jumladan, energiya samaradorligini oshirish loyihalarini moliyalashtirish uchun xalqaro moliya institutlari, jumladan Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlik qilinmoqda. Joriy qilish lozimki, Oʻzbekistonda energiya samaradorligini oshirish uchun amalga oshirilgan loyihalar soni 2023 yilda 150 dan oshdi. Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki tomonidan moliyalashtirilgan loyihalar orqali energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan investitsiyalar miqdori 2023 yilda 500 million AQSh dollariga yetganini taʼkidlashimiz mumkin. Ushbu tendensiya oʻz oʻrinda ekologik transport vositalaridan kengroq foydalanishga undaydi. Toshkent shahrida va boshqa yirik shaharlarida elektr avtobuslar va taksilar soni koʻpaymoqda. Bunda elektr transport vositalariga oʻrnatilgan soliq imtiyozlari va subsidiya dasturlari orqali ularni ommalashtirishga harakat qilinmoqda. Hukumat tomonidan elektr transport vositalarini qoʻllab-quvvatlash va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun maxsus dasturlar qabul qilingan boʻlib, 2023 yilda Oʻzbekistonda 1000 dan ortiq elektr avtobuslar shahar transport tizimida foydalanishga kiritildi.
Chiqindilarni qayta ishlash sanoatini rivojlantirish uchun davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlovchi dasturlar va soliq imtiyozlari mavjud. Jumladan, chiqindilarni qayta ishlash korxonalari uchun bojxona toʻlovlari va daromad soligʻidan ozod qilish imtiyozlari joriy qilingan. Bunda tashqari, Toshkent shahrida chiqindilarni ajratish va qayta ishlash tizimi joriy etilgan. Taʼkidlashimiz lozimki, 2023 yilda chiqindilarni qayta ishlash zavodlari soni 20 taga yetdi. Bundan tashqari, chiqindilarni qayta ishlash orqali olinayotgan mahsulotlar hajmi 2023 yilda 200 ming tonnani tashkil etdi. Atrof-muhitni muhofaza qilish yoʻlida ekologik muhofaza loyihalariga davlat tomonidan grantlar va subsidiya dasturlari orqali moliyaviy yordam koʻrsatilmoqda. Masalan, Orol dengizi hududida ekologik tiklash loyihalari amalga oshirilmoqda, bunda xalqaro hamjamiyat bilan hamkorlikda koʻplab dasturlar bajarilmoqda. Hukumat tomonidan yashil qurilish texnologiyalarini qoʻllashni oshirish maqsadida energiya samarador va ekologik toza binolar qurilishi ragʻbatlantirilmoqda. Bu jarayonda xalqaro tajribadan foydalanilmoqda va ilgʻor texnologiyalar import qilinmoqda. Yashil qurilish materiallarini ishlab chiqaruvchi va import qiluvchi korxonalar uchun soliq imtiyozlari joriy etilgan. Jumladan 2023 yilda Oʻzbekistonda 50 dan ortiq yashil qurilish loyihalari amalga oshirildi. Energiya samarador binolar soni 2023 yilda 1000 taga yetdi, bu umumiy binolar sonining 5% ni tashkil etdi.
Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish uchun xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikda turli moliyaviy instrumentlar, jumladan, grantlar, kreditlar va investitsiyalar jalb qilinmoqda. Yashil obligatsiyalar chiqarish va boshqa moliyaviy mexanizmlar orqali yashil loyihalarni moliyalashtirish imkoniyatlari oʻrganilmoqda. Bundan tashqari, yashil texnologiyalarni joriy etish va rivojlantirish boʻyicha xalqaro tajriba va bilimlarni oʻrganish va tatbiq etish uchun xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilinmoqda. Hamda davlat va xususiy sektor oʻrtasida hamkorlikni rivojlantirish uchun maxsus tadbirlar va forumlar tashkil etilmoqda. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Oʻzbekistonda yashil iqtisodiyotni rivojlantirish boʻyicha joriy qilingan chora-tadbirlar va soliq imtiyozlari ekologik barqarorlikni taʼminlash va iqtisodiy rivojlanishni qoʻllab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilmoqda.
4-rasm. Oʻzbekistonda yashil iqtisodiyot uchun joriy etilgan soliq imtiyozlari
Yuqoridagi 4-rasmga muvofiq, Oʻzbekistonda yashil iqtisodiyotini ragʻbatlantirishda hukumat qator qator soliq imtiyozlaridan foydalanib kelmoqda. Jumladan, qayta tiklanuvchi energiya manbalari uchun imtiyozlari sifatida qayta tiklanuvchi energiya manbalari (quyosh, shamol, gidro) uskunalarini import qilishda bojxona toʻlovlaridan ozod qilish yoki ushbu energiya manbalari asosida ishlab chiqarilgan elektr energiyasi uchun foyda soligʻidan ozod qilish yoki kamaytirish amaliyotlari misol boʻladi. Masalan, SolarTech» kompaniyasi Oʻzbekistonga quyosh panellarini import qiladi va quyosh energiyasi elektr stansiyasini quradi. Ular bojxona toʻlovlaridan ozod qilinadi va ishlab chiqarilgan elektr energiyasi uchun foyda soligʻi boʻyicha imtiyozlar oladi. Bundan tashqari, energiya samaradorligini oshirish uchun imtiyozlar boʻlib, energiya samaradorligini oshiruvchi texnologiyalar va uskunalarni import qilishda bojxona toʻlovlaridan ozod qilish hamda energiya samarador texnologiyalarni joriy etgan korxonalar uchun daromad soligʻini kamaytirish tashabbuslari davlat tomonidan targʻib qilingan. Efficient Energy zavodi energiya tejovchi LED yoritgichlarni import qiladi va oʻrnatadi. Ushbu texnologiyalar uchun ular bojxona toʻlovlaridan ozod qilinadi va daromad soligʻida chegirmalar oladi. Transport sohasida ekologik toza transport uchun qator soliq imtiyozlari mavjud. Bunda ushbu elektr transport vositalarini import qilishda bojxona toʻlovlaridan ozod qilish hamda elektr transport vositalarini ishlab chiqarish va foydalanish uchun korxona va jismoniy shaxslar mol-mulk soligʻi va daromad soligʻidan ozod qilinadilar. GreenMove kompaniyasi elektr avtobuslar import qiladi va shahar transport tizimiga kiritadi. Ular bojxona toʻlovlaridan ozod qilinadi va daromad soligʻi boʻyicha imtiyozlarga ega boʻladi. Atrof-muhitni muhofaza qilish loyihalari uchun imtiyozlar sifatida chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalarini import qilishda bojxona toʻlovlaridan ozod qilinganligi va atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan loyihalar uchun korxonalarni daromad soligʻidan ozod qilish yoki kamaytirish imtiyozlaridan korxonalar manfaatdor boʻlmoqdalar. Misol tariqasida EcoRecycle korxonasi chiqindilarni qayta ishlash zavodini qurdi va qayta ishlash texnologiyalarini import qilmoqda. Ular bojxona toʻlovlaridan ozod qilinadi va daromad soligʻi boʻyicha imtiyozlarga ega boʻldi. Ushbu yuqorida qayd etilgan imtiyozlar yashil iqtisodiyotni rivojlantirishga va ekologik barqarorlikni taʼminlashga xizmat qilmoqda.
Oʻzbekistonda yashil moliyaviy vositalardan foydalanishning hozirgi holati hamda ularning milliy iqtisodiyotga taʼsirini tahlil qilishda qayta tiklanuvchi energiya, energiya tejamkorligi, chiqindilarni qayta ishlash, yashil transport vositalarini qoʻllab-quvvatlash kabi sohalarda yashil moliya vositalardan foydalanish hozirda dolzarbligini keltiradi. Shuningdek, Oʻzbekistonda bank sektori va hukumat ESG (Atrof-muhit, Ijtimoiy va Korporativ boshqaruv) tamoyillariga tobora koʻproq eʼtibor qaratmoqda. Xususan, Ipoteka-bank va Asakabank yashil kreditlarni joriy qilgan boʻlsa, davlat yashil obligatsiyalar orqali barqaror rivojlanish uchun moliyaviy resurslarni jalb qilmoqda. Bu jarayonda xalqaro moliya institutlari, jumladan, Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki ajratayotgan mablagʻlar muhim rol oʻynaydi. Yashil fiskal siyosat Oʻzbekistonda soliq imtiyozlari va ekologik loyihalarga subsidiya berish shaklida joriy etilgan. Xususan, qayta tiklanuvchi energiya manbalari va ekologik toza texnologiyalarga berilayotgan soliq imtiyozlari iqtisodiyotning ekologik oʻzgarishiga hissa qoʻshmoqda. Xulosa qilib aytganda, yashil moliya vositalarining kengayishi va hukumat tomonidan qabul qilingan yashil siyosatlar Oʻzbekistonning barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi. Mamlakatdagi yashil moliyalashtirishning muhimligini va imkoniyatlarini yoritib beradi hamda kelgusidagi oʻsish uchun strategik yoʻnalishlarni belgilaydi.
Miranda, Isabella & Moletta, Juliana & Pedroso, Bruno & Pilatt, Luiz & Picinin, Claudia. (2021). A Review on Green Technology Practices at BRICS Countries: Brazil, Russia, India, China, and South Africa. SAGE Open. 11.
Rennings, Klaus & Rammer, Christian. (2009). Increasing Energy and Resource Efficiency Through Innovation — An Explorative Analysis Using Innovation Survey Data. Czech Journal of Economics and Finance (Finance a uver). 59. 442-459. 10.2139/ssrn.1495761.
Qaror (2023) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 16.02.2023 yildagi PQ-57-son
