Bugun sobiq ittifoq hududidagi buyuk islohotchilardan biri, iqtisodchi, tadbirkor Kaxa Bendukidze vafot etganiga yetti yil bo‘ldi. Quyida Bendukidzening Ukrainadagi islohotlarga bag‘ishlangan ma’ruzasidan parchalarni o‘qishingiz mumkin.
Islohotni kim qiladi? Islohotlarni amalga oshirish uchun kamida uch nafar odam kerak. Birinchisi qamash bilan shug‘ullanadi, ikkinchisi qonun-qoidalarni o‘zgartiradi, uchinchisi esa siyosiy tarafdan himoya qilib turadi. Gruziyada ichki ishlar vaziri va bosh prokuror qamash bilan, men islohot bilan, Saakashvili esa siyosiy himoya bilan shug‘ullangan…
Qaysi vazirlik kerak emas? Hozir Ukrainaga oddiy, ta’bir joiz bo‘lsa, kesadigan islohotlar kerak. Reforma haqida bahs-munozaralar kerak emas. Tasavvur qiling, mamlakatingiz hududiga havodan raketa hujumi bo‘lmoqda va snaryad qaysidir vazirlik ustiga tushdi. Siz vayron bo‘lsa, ukrain xalqiga og‘ir bo‘ladigan vazirlikni aytishingiz kerak. Yoshlar va sport vazirligi? Sukunat… Madaniyat vazirligi? Sukunat… Ta’lim vazirligi vayron bo‘lsa, biror narsa o‘zgararmidi?.. Shuni aytishim mumkinki, Mudofaa vazirligi binosi ustiga raketa tushsa ham hech narsa o‘zgarmaydi. Chunki sizda Mudofaa vazirligi bor, lekin mudofaa yo‘q…
Bepul tibbiyot bo‘lmaydi. Agar siz tibbiyot bepul deb o‘ylasangiz, adashasiz. Bu o‘zini o‘zi aldash, bepul tibbiyot yo‘q. Ukraina konstitusiyasida bepul medisina haqida norma bor. Agar uni olib tashlasangiz ham tibbiyot pulli yoki bepul bo‘lib qolmaydi. Shunchaki konstitusiyada ahmoqona qoida bo‘lmaydi, xolos… Asosiy qonun populizm uchun joy emas, konstitusiya ukrainaliklar hukumatga nimalarga izn berganini aks ettirishi kerak. Masalan, biz o‘z konstitusiyamizda soliqlarni referendumsiz oshirish mumkin emas, deb qo‘yganmiz…
Odamlarni soliq to‘lashga o‘rgatish kerak. Gruziyada 2004 yilgacha topilgan daromadlarga nisbatan soliq amnistisiyasi e’lon qilganmiz. Ya’ni fuqarolar soliq inspeksiyasiga kelib, o‘z soliq hujjatlarini talab qilib olishi va yoqib yuborishga haqli edi. Lekin bu siz yana soliq jinoyatini sodir etishingiz mumkin, yana amnistiya bo‘ladi, degani emas. Bundaylarni qattiq jazolash kerak. Gruziyada 2012 yilga kelib, ozodlikdan mahrum etilganlar soni 5 karra o‘sgan edi. Oldingizda og‘riqli va murakkab vazifa turibdi — davlatni barpo qilish kerak. Bu o‘ziga xos odamlarni o‘qitish, tarbiyalash jarayoni. Odamlar vaqt o‘tib, soliqlar borligini va uni to‘lash kerakligini anglab yetishadi. Yo‘qsa, yomon bo‘ladi.
Ukrainaga yagona universal byudjet kerak, turli xil fondlar emas. Ukraina soliq modeli menga yoqmaydi. 90-yillarda XVJ tavsiyasi bilan qilingan, QQS bor, daromad solig‘i, ijtimoiy solig‘i, foyda solig‘i bor. Biz Gruziyada bu masalaga keskin yondashganmiz. Ijtimoiy soliq va daromad solig‘ini birlashtirib, 20% qilganmiz.
Ukrainada o‘sha ziyonkor model haliyam amalda. Vaholanki, alohida fondlar — pensiya jamg‘armasi, ijtimoiy sug‘urtalash jamg‘armasi bo‘lishi kerak emas. Bu mehnatkashlarni aldash. Soliqlar baribir byudjetga boradi, pensiyani to‘lashga baribir hukumat javob beradi, pensiya jamg‘armasi emas. Pensiya jamg‘armasi kerak emas, universal byudjet bo‘lishi kerak. Ya’ni barcha pulni bitta byudjetga to‘playsiz va davlat prioritetlaridan kelib chiqib taqsimlaysiz. Nima bo‘lganda ham islohotlarni amalga oshirish kerak. Bu islohotlar fuqarolar uchun og‘riqli emas, balki pensiya jamg‘armasi yoki boshqa fondlar xodimlariga og‘riqli, xolos. Xodimlarga emas, Ukrainaga rahmingiz kelsin…
Islohot tezligi. … qog‘ozda qilinadigan, strukturada qilinadigan islohotlar bor. Qog‘ozda soliqlar kamaytiriladi, iqtisodiyot maksimal darajada ochiladi, bojlar yo‘qotiladi. Strukturaviy islohotlar esa… Bojxonada korrupsiyaga qarshi kurashish ishlariga uch yil vaqtimiz ketgan. Chunki bosqichma-bosqich qilganmiz.
Bu borada Meksikaning tajribasi bor. Ular 2,5 ming kishini harbiy bazaga olib borishadi va bir necha oy o‘qitishadi, qaytarib bojxonaga olib kelishadi va bir kechada barcha bojxonachilarni almashtirishadi, hammasi zo‘r bo‘lgan.
